مطالعه مقایسه‌ای جایگاه مصلحت در سیاست اسلامی (بررسی موردی موارد سه‌گانه، تفاهم‌نامه حدیبیه، معاهده حضرت علی (ع)با معاویه و پیمان امام حسن مجتبی(ع)با معاویه)

Abstract

همواره «مصلحت» به‌عنوان یک مفهوم یا پدیده پرکاربرد در سیاست مطرح بوده است، هنگامی‌که در بزنگاه‌های سیاسی تصمیماتی تحت عنوان «مصلحت»، اتخاذ می‌شود درحالی‌که در مواقع عادی امکان پذیرش آن وجود ندارد، این مسئله در ذهن ایجاد می‌شود که در حکومت اسلامی، خاصه حکومت برآمده از اندیشه تشیع، باوجود سیاست‌های برخاسته از متن دین و توجه به نص و سنت، ریشه اولیه مفهوم مصلحت از کجا نشئت‌گرفته، از چه زمانی استفاده از آن آغاز گشته و منطق نهفته در آن کدام است؟ و اصولاً جایگاه مصلحت در سیاست اسلامی کجاست؟ لذا برای حل این مسئله، به نظر رسید مطالعه، بازشناسی و مقایسه تصمیمات مبتنی بر مصلحت پیشوایان دینی بتواند راه گشای فهم مصلحت باشد. از میان تمامی وقایع و حوادث صدر اسلام، سه واقعه تأثیرگذار تاریخی باوجود سه معاهده مهم انتخاب شد که می‌توان تصمیم به عقد این معاهده‌ها را به‌عنوان بنیان‌گذاری و پی‌ریزی قاعده یا پدیده مصلحت محسوب کرد و این سؤال اصلی را مطرح نمود: مفهوم مصلحت در سه واقعه مهم انعقاد تفاهم‌نامه حدیبیه، معاهده حضرت علی با معاویه و پیمان امام حسن مجتبی با معاویه چگونه تعریف‌ و صورت‌بندی شده است؟ برای پاسخ به این سؤال، از روشی استفاده شد که به مدد این روش، فهم مصلحت در این سه پیمان بر اساس متن و نیت مؤلف امکان‌پذیر گردید. روش هرمنوتیک شلایرماخر و الگوی دور هرمنوتیکی برآمده از این روش این امکان را فراهم ساخت تا داده‌های گردآوری‌شده به شیوه اسنادی- آرشیوی در قالب 9 مؤلفه هرمنوتیکی قرارگرفته و نهایتاً با مقایسه نتایج به‌دست‌آمده، جایگاه مصلحت در سیاست اسلامی نمایان شود. صرف‌نظر از عناصر سه‌گانه سنت و تاریخ، بافت و زمینه و تجربه که در آن‌ها برای سنت‌های تاریخی هر عصر که عموماً باسیاست مناسبِ جایگزین، مصلحت‌اندیشی شده است و از طریق اصلاح سنت‌های غلط و حل مشکلات وقت، با جنگ و صلح و یا با دعوت و نصیحت، کوشیده‌اند حاکمیت اسلام را استوار سازند، همچنین با اعمال سیاست خارجی حکیمانه، آن را از گزند دشمنان دور بدارند و لذا در این راه صلح و پیمان‌های صلح‌جویانه به‌اندازه جنگ و خصومت اهمیت یافته است؛ از فرایند عناصر شش‌گانه باقیمانده فهم هرمنوتیک، یعنی متن، زبان، معنای تلویحی و تصریحی، تأویل و قرائت خواننده یا مفسر، زمینه‌ها و مؤلفه‌های امر مصلحت استخراج شد و این مؤلفه‌ها عبارت‌اند از: حفظ اصل اسلام، صیانت و دفاع از حاکمیت اسلام و سرزمین‌های اسلامی و حفظ جان مسلمین.