معرفی و بررسی کهن‌ترین نسخه خطی تفسیر منسوب به امام حسن عسکری (ع)

Abstract

تفسیر منسوب به امام حسن عسکری (ع)، از تفاسیر روایی شیعه با نزدیک به یکصد نسخه خطی است، که در نوع خود کم‌نظیر است. درباره نسخ خطی این تفسیر، تاکنون کار مستقلی انجام نشده و غیر از معرفی مختصر نسخه‌ها در فهارس، مطلبی یافت نشد. بنابراین، لازم بود تحقیق مستقلی درباره کهن‌ترین نسخه خطی این تفسیر با پیشکشیدن پرسش‌هایی انجام شود: 1. کهن‌ترین نسخه خطی مستقل و غیرمستقل تفسیر عسکری کدام است؟ 2. این نسخ خطی، اصیل هستند یا خیر؟ 3. ویژگیهای قدیمیترین نسخ خطی تفسیر کدام است؟ در نوشتار حاضر، ضمن پاسخ به این پرسش‌ها، مشخص شد که قدیمیترین نسخه مستقل تفسیر، نسخه خطی دانشگاه تهران، به تاریخ 808 ه.ق. است؛ و از آن سو، قدیمیترین نسخه خطی (با تاریخ 736 ه.ق.) غیرمستقل از تفسیر که حدود چهل روایت از 363 روایت موجود آن را در بر دارد، نسخه خطی کتاب احتجاج است. همچنین، روشن شد که نسخه کهن تفسیر، دوخطه و ترمیمی است؛ و در 16 برگ اول، به صورت حرفه‌ای، ترمیم شده است؛ و به نظر میرسد نام کاتب و تاریخ کتابت، مخدوش و نونویس باشند؛ هرچند با توجه به متن اصلی نسخه، این نسخه متعلق به قرن هشتم یا نهم است؛ و کاتب نسخه، حلی کیاء یا علی کیاء، احتمالاً از نسل شیعیان زیدی گیلان، بوده است.